بوگون بیر چوخ عادت و عنعنه‌لریمیزده، طبابت‌ده و دوغال ایله داورانیش‌لاریمیزدا بیر چوخ میفیک ایناجلاری قوروماقداییق.
ائله‌جه آزربایجانین دئمک اولار کی، بوتون مکان آدلاریندا أسکی اینانجلارین و میفیک اوبراز و کولت‌لارین ایزینه راست گلینیر. أسکیدن ایزی قالمیش اینانجیمیزین بیر اؤرنه‌یی گونئی‌آزربایجانین باتئ ایالتی گونئی-باتئ بؤلومونده یئرله‌شن ساری‌داش شهری‌دیر.
شهرین آدی تورکجه اولدوغونا داییر هئچ بیر شوبهه یوخدور. بلکه تورک‌لرین أسکی اینانج و کؤکلو کولتوروندن خبر وئرن بیر آددیر.
بو شهرین آدی ایکی تمیز تورکجه سؤز بیرلشمه‌سیندن تشکیل تاپمیشدیر یعنی «ساری» و «داش» سؤزلریندن عیبارت اولان بو آد، بو مکانین آزربایجان کولتورونده بؤیوک و اؤنملی یئر توتدوغونو موطلق داشیماقدا اولموشدور. یالنیزجا بو دئییل بلکه یوردوموزون چئشیدلی یئرلرینده بو آدلا و باشقا واریانتلا شهر و کؤی آدلاری واردیر؛ قوزئی‌آزربایجانین کلبجر رایونوندا «ساری‌داش» کندی، اوغوز رایونوندا «داش‌آغیل» (اوجا مکان) کندی، ائله‌جه‌ده «داش» سؤزو ایشتیراک ائتمیش سینان‌داش (سینان دئژ)، داش‌ماکئ، داش‌زئیوه، داش‌قاپئ و سار یا ساری سؤزونون ایشتیراک ائتمیش ساراب (سار‌ائو، سارائب)، سردابه (ساری‌داوا)، ساری و ب. ایندی ایسه ساری‌داش آدی‌نین کؤکونده نه اینانج‌لار اولدوغونا بیلگی گوجوموز اولدوغونا قدر و قایناقلارا أساسلاناراق تحلیل و مولاحیظه‌میزی سونماق ایستردیک.
بئله دئییلیرکی ساری‌داشین آدی او بؤلگه‌نین هم داغلی-داشلی اولدوغو و عالیم‌لر طرفیندن تصدیق اولونموش ساری بویالی و هم قیمت‌لی داشلارا مالیک اولدوغو اوچون اورانین آدی یئرلی أهالی طرفیندن ساری‌داش سئچیلمیش‌دیر. آنجاق بو فیکری قبول ائدنلر چوخ اولسالاردا قئید ائتمه‌لییک کی، بو یئرین آدی مین‌ایللره دایانان بیر میللتین میفیک اینانجلارینا دؤنور و فاکت‌لاردا آرتیقلاماسی‌ایله واردیر.
تورک دونیاسی‌نین و تورکولوگیا عالمی‌نین اونلو عالیمی پروفسور میرعلی سئییداوون فیکرینجه، إسکی تورکلرده سا، سار، سارئ، شا، شار، شیر، چا، چار، چیر و … سؤزلر ایشیقلیق و قوتساللیغی بیلدیرن آنلاملاری واردیر. تورکلر بیر زامان گونشه ساری و شیر سؤزلرین ایشلتمیش‌لر. و بوگون دیلیمیزده ایشلک اولان چیراق (چراغ) سؤزو ایشیقلیق دئمکدیر و بللی اولدوغو کیمی میللتیمیز آراسیندا هر زامان چیراغا آند ایچمک گله‌نگی اولوب و واردیر. یعنی ساری هر زمان قوتساللیغی بیلدیرن سؤز ایفاده‌سی اولوب‌دور. بوگون ساراب سؤزوده ساری‌ائو و یا مقدس و قوتسال ائو و مکان آنلامین داشیماقدادیر. سیرناق، شیروان و ب. آدلاریدا آرتیرماق مومکوندور. بیلیندیگی کیمی ائو و اوبا و اوجاق بیر کؤکدن اولوبلار و هر زامان تورکلرده مقدس ساییلمیشلار. او اوزدن ساراب قوتسال‌اوجاق آنلامین داشیماقدادیر. و ساری‌داش (سردشت) گلینجه چوخ ائحتیمال ایله بورادا قوتسال ساییلدیغی اولموشدور کی، بوتؤو آنلامین آنلاداجاییق.
أسکی چاغلاردان بوگونوموزه قدر تورک کولتورونده رنگ آنلادان ایفاده‌لرده ائتنولوژیک، کولتورل و سوسیولوژیک یؤندن رول اوینامیشلار. یعنی تورکلرده رنگ آنلاییشی جوفرافیا، بایراق، گئییم و قوللانیلان چئشیدلی أشیالار ایله بوتون تورک اولوسوندا راست گلینمکده‌دیر و بونون ندنی و کؤکو ایسه قوتسال اینانجلارین سیموول‌لارین ایفاده ائتمک‌دیر. اؤرنک اولاراق ساری رنگده گونش کولتونون گوجو و قوتساللیغی عکس اولونموشدور دئیه دیرلندیرمیشلر. یعنی گؤرونوش آنلامی ایله ایچ آنلامی سیخ ایلگیده اولموشلار.
عینی زاماندا قوتسال قاورامینا باخمایاراق ساریلیق خسته‌لیگیده سیمگه‌لندیریردی. و قارشیلیق اولاراق، عینی زاماندا ساری بیر یؤندن ایسه کؤتولوگون و خسته‌لیگین سیمگه‌سی اولموشدور (بایات، ۱۹۹۳؛ ۵۲).
ساری رنگ أسکی تورکلرده یؤن (جهت) آنلامیندا دا ایشلنمیشدیر و «مرکز» آنلامیندا ایشله‌نن ساری رنگ اینسانلارین دوردوغو مکانی و حاکیمییتین اورتاسینی گؤسته‌ریرمیش.
گؤرونور کی، ساری رنگ هم قوتساللیغی، هم کؤتولوگو و هم یؤن بیلدیرن ایفاده‌لرده مرکزی بیلدیرن آنلاملارین داشیجی‌سی اولموشدور. و یئر و مکان آدلاریندا قوتساللیق آنلانینی داشیماقدا اولدوغون گؤردوک. و بو مولاحیظه‌ده ساری‌داشین ایلک سؤزو اولان «ساری» سؤزو یقینن قوتساللیغی بیلدیریر.
«داغ» سؤزو چئشیدلی تورک لهجه و شیوه‌لرینده‌کی سسله‌نیش فورمالارین (تاو، تااو، تئ) موقاییسه‌سی، بوتون واریانت‌لاریندا «دا» کؤکونو آییرماغا ایمکان وئریر. حتتا بعضی لهجه‌لرده داغ ساده‌جه «داا» کیمی تلفظ ائدیلیر (یئنگی اؤگه).
و داغدان قوپوب آیریلان سویوق جیسمن «داش» سسله‌ییشینده «دا» یا «تا» سؤزو آیدین‌دیر. أسکیدن تورکلرده داشین قوتسال اولدوغونا و گؤک‌دن ائندیگینه اینانج وارمیش و گؤک داشلاریدا کوزوموس میفیک اینانجیندا اولدوغو آیدین‌دیر و داشین گؤک‌دن ائنن برکت کیمی سایغی گؤسته‌ریلیرمیش. و میفیک داش وارلیغینا کئچدیکده «یادا داشی» و یا یاغمور و یاغیش داشینا أسکی تورکلرده راستلانیریق. یاغیش دیلرکن بو داشین چئوره‌سینده قام‌لار دانس ائدیب دوعا ائدرکن گؤک‌تانریدان یاغیش دیلرمیشلر یعنی داشین برکت سیمگه‌سی اولدوغونا اینانیلیرمیش.
بوگون آزربایجانین و بوتون تورک دونیاسیندا توپونیم آدلاریندا داش سؤزونه راست گلدیکده برکت و وارلیق کولتونو سیمگه‌له‌ییر. قونوموز اولان «ساری‌داش» ایسه آچیقلامالاریمیزا گؤره «قوتسال وارلیق»، «قوتسال برکت»، و بیر سؤزله «وارلی و برکتلی مکان» اولدوغو آنلامینا گلمکده‌دیر. چونکو ساری موقدس و داش ایسه وارلیق و برکت سیموولودور.
ائله‌جه‌ده دیلین لئکسیکا قونوسونا گلدیکده سؤزون ترکیببی و مجموسونو آنلادان «داغ» ترکیبینده، داش، دمیر، توپراق ایشتیراک ائدیر و بیر-بیری ایله علاقه‌لری دانیلمازدیر و بوگون «دمیر داغلار»، «دمیر قاپئ» دئدیکده هم داغ و هم دمیر کولتو و ایلگیلری ساخلانماقدادیر.
عبدالقادیر اینانین حاققیندا سؤز آچدیغی بو سوژئت‌لرین دیه‌ری اوندادیرکی، بو سوژئت‌لر داغ، اود، اوت (بیتکی) و داش آراسینداکی میفیک علاقه‌نی اؤزلرینده عکس ائتدیرمکده‌دیر. أصلینده سؤزو گئدن سوژئت پالئولیت (ایلک داش دؤورو) اینسانی‌نین معیشتینده عادی بیر حال اولان حادیثه‌نی تصویر ائدیر، اود، اوت و داش آراسیندا اولان رئال علاقه‌نی میفیک بویالارلا (رنگ‌لرله) بزه‌دیلمیش شکیلده تقدیم ائدیر (بختیار تونجای، ۲۰۱۴).
شوبهه‌سیز کی، یوخاریدا حاققیندا سؤز آچدیغیمیز سؤزلرین بیر بؤلومو بوگون‌ده ایلکین فورما و مضمونونو ساخلامیش حالدا، بعضن ایسه تکامول پروسئسیندن کئچمیش حالدا، چاغداش دیلیمیزده یاشانماقدادیر.
قایناق‌لار
۱- میرعلی سئییداوو؛ آزربایجان خالقی‌نین سوی‌کؤکونو دوشونرکن، ۱۹۸۹.
۲- بختیار تونجای؛ میفیک تفککور و سؤز یارادیلیشی، ۲۰۱۳.
۳- فیضولی بیات؛ تورک مئتولوژیک سیستئمی، ۳-جو باسیم، ۲۰۱۶ ایستانبول.
۴- یئنگی اؤگه؛ توپونیم اینجله‌مه‌لری، ۲۰۱۳.
