سون زامانلاردا تبریز مطالیعه مرکزی طرفیندن فدرال ایران آنایاساسی پیشنویسی یازیلمیشدیر. ایران سیاسی جغرافیاسیندا یؤنه تیمین بؤلگه لره داغیدیلماسی گرکجه سی چوخ دارتیشیلان بیر قونو اولوبدور و حتی سیاسی رجاللار بعضی مقطعده ایقتصادی یا سیاسی فدرال سیستمی مطرح ائدیبلر. آما فدرال سیستمینین نه دوزئیده تعریفله نمه سی و ایجرا اولماسی چوخ موباحیثه لی بیر قونودور.
ایران آدلی سیاسی جغرافیادا بوتون ائتنیکلرین حقینین ساغلانماسی هدفی ایله بیر سیستم تعریفله مک گرکیرسه فارسلاردان باشقا اَن آزی ۴ اؤنملی تورک، عرب، کورد، بلوچ میللتینین ده قاتیلیمی ایله بیر آراشدیرما و قوروجو گروهو یارانمالی و گروه دونیادا تجروبه اولان فدرال، کنفدرال، جومهور ایالتی و بیرلیک شکیلده یؤنه تیلن اؤلکه لرین آنایاساسینی مطالیعه ائتدیکدن سونرا، ایتیفاقا چاتیلان اصللر شورایی شکیلده یازیلمالی یا یازیلانا نظر وئریلمه لی و یا نقد اولونمالیدیر. البته اولا بیلر بو میللتلر یا هر هانسی گلجکده ایران آدلی بیر واحیدده یاشاماق ایسته مه یه لر.
بو مقاله ده تبریز مطالیعه مرکزی طرفیندن ایرائه اولونان فدرال ایران آنایاساسینا نظریمیزه گلن تنقیدلری و ایرائه اولونان سیستمین ضعیفلییین گؤسترمک اوچون بعضی اؤنملی اصللر قونوسوندا میللتلرین منافعی آچیسیندان دوغرو بیلدیکلریمیزی مطرح ائده جییک.
اؤنریلن آنایاسادا مازندران- قاشقایستان- خوراسان تورک ایالتلرینین قید اولونماماسی، اؤلکه نی تشکیل وئرن ایالتلردن اولماماسی یا اَن آزی اؤنگؤرو وئریلمه مه سینین ندنینی آنلایابیلمک اولمور.
اؤنریلن فدرال آنایاساسی جومهور باشقانلیغی سیستمی اساسیندا یازیلیبدیر. او حالدا کی نئچه میللیتلی بیر سیاسی جغرافیادا قدرتی چوخ اولان بیر جومهور باشقانی خطرلی بیر سیستمدیر. نییه کی جومهور باشقانی و اونون تشکیل وئردییی کابینه همشه چوخونلوقدا اولان بیر ائتنیکدن سئچیلر و باشقا ائتنیکلر هئچ زامان اؤلکه نین یوخاری دوزئیده سمتلرینه چاتا بیلمز.
بو شکیلده بیر فدرال سیستمی ایران میللتلرینین حقوقونو عادیلانه شکیلده قوروماغا قادیر دئییل. بیر زامان میللتلرین حقیقی نوماینده لری بیر میز آرخاسیندا اوتوروب، ایران جغرافیاسیندا بیرلیکده یاشاماغی مذاکره ائتمک زوروندا قالسالار و بو سیستم آزربایجان طرفیندن اؤنریلرسه، باشقا میللتلر بیزیم اؤنردیییمیزدن داها گوجلو، گارانتیلی بیر سیستم اورتایا قویا بیلر. بو سیستمین آزربایجان آدیندان اؤنریلمه سی آزربایجانین شأنینه لاییق دئییل؛ بلکه فارس آیدینلاری ایرانین تمامیتینین قورونماسی و فارس هژومونیسینین سوردوروله بیلمه سی اوچون بئلنچی بیر طرح اؤنره بیلر.
بو نوع فدرال سیستمدن داها گوجلو توافوقلار اولا بیلرکن نییه بوقدر پیس بیر توافق!؟ ایراندا میللتلر آراسی دنگه نی قورویا بیلن، دوشوندویوموز داها گوجلو بیر سیستمین قیساجا تمل ماده لرینی ایدامه ده گتیره جه یییک. آما باشقا میللتلردن مشورت آلمادان تبریزدن سونولان باشقا بیر سیستم اولدوغو آنلامیندا دئییل؛ بو ساده جه اؤرنک اولاراق داها گوجلو سیستملر اولا بیلدییینی گؤسترمک اوچوندور. بو سیستمده فارس هژمونیسینین سوردوروله بیلمک ایمکانلارین آزالداراق، میللتلرین گوجونو آرتیرمیشیق. اولا بیلر آزاد بیر اورتامدا عرب، بلوچ، کورد،... ائتنیکلرینین حقیقی نوماینده لری حتی بو سیستمی ده قبول ائتمه یه حاضیر اولمایالار. ائلنچی بیر دورومدا تبریز آراشدیرما مرکزینین اؤنردییی سیستم قونوسوندا بیر میز آرخاسیندا اوتوروب، دانیشماغا بئله حاضیر اولمایاجاقلار. طبیعیدیر کی بو مقاله ده یازیلان بیر آنایاسا دئییل، ساده جه میللتلر آراسی حقوق دنگه سینی ساغلایان بیر چاهارچوب اولابیلر و بیر آلترناتیو دئییل.
اؤنریلن فدرال ایران آنایاساسیندا میلتلر مستقیما اؤلکه نین جومهور باشقانینی سئچیر آما ایالتلرین باشباخانینی ایالت مجلیسی سئچیر. میللتلر ایالتلرینین باشباخانینی (نخست وزیرینی) مستقیما سئچنمیر. بو حالتده میللتلرده ایرانچیلیق حیسسی اؤز ایالتینه نیسبت تقویت اولونور. دوشوندویوموز سیستمده ایالتلر یوخ، بلکه جومهوریتلر وار و جومهوریتلرین رئیسی یا جومهور باشقانی، باشباخان یئرینه اوتورور و میللتلر اؤز جومهوریتلرینین اوست مقامین (جومهور باشقانین) مستقیما سئچیر.
آدی ایران جومهوریتلر بیرلییی اولان واحید، ۱۱ جومهوریتدن و اؤزرک شکیلده یؤنه تیلن باشکندی تهراندان تشکیل تاپیلیر. ۱۱ جومهوریت: آزربایجان، فارسیستان، الاحوازیه، کوردوستان، بلوچوستان، لوروستان، قاشقاییستان، گیلان، مازندران، تورکمنیستان، خوراسان تورک جومهوریتلری.
بیرلییین تهراندا اولان مرکزی پارلیمانی، و جومهوریتلرین باشکندینده اولان جومهوریت پارلیمانلاری وار. مرکز مجلیسی چوخونلوقلا ائشیک اؤلکه لر و جومهوریتلر آراسی سیاست ایشلرینه مربوط و بیرلییین گنل قانونلارینی تصویب ائدیر. جومهوریت پارلیمانلاری ایسه جومهوریتین ایداره سینه مربوط ایچ قانونلارین و آنایاساسینی (ماده لرینین بیرلییین آنایاساسینا ضد اولماماسی گرَکیر) و مرکزله ایلیشگیلر قانونلارین قورار. مرکز مجلیسی وکیللرینین، اَن آز ایکی دؤره جومهوریت مجلیسی میلت وکیللییی سابیقه سی اولمالیدیر؛ جومهوریت پارلیمانیندا میللت طرفیندن سئچیلن و اونون چیخارلارینا گؤره یاخشیجا ایشله ین، تجروبه لی وکیللردن میللتلر نوماینده اولاراق مرکز مجلیسه گؤندرر. مرکز مجلیسینده هر جومهوریتین نوفوسونا گؤره صندل سهمیه سی وار.
بیرلییین مرکزی ایله جومهوریتلر آراسی ایلیشگی سیاستی قارشیلیقلی اولاراق هر ایکی پارلیمان طرفیندن معریفی اولونان متخصصلر گروهونون مشترک چالیشما اوتوروملاریندا توافق اولونان ماده لرین ایکی پارلیمانین چوخونلوغوندان کئچیب، یاسالاشماسیندان یارانار. هر هانسی ماده هر هانسی پارلیماندا رد اولونارسا، ایکی متخصیص چالیشما گروهونون اوتوروملارینا گئری قایتاریلار؛ بو اوتوروملاردا ایصلاح اولان ماده لرین هر ایکی پارلیماندا تائید اولونماسینا ۳ ده ۱ اوْی گرکیر. ماده لر یئنه پارلیمانلارین تائیدینه چاتماسا، چالیشما گوروهو، مجلیسلرین ۳ده ۱ ینین اونایینا چاتانا دک ماده لرین اوزرینده چالیشمالیدیر. بو شکیلده قارشیلیقلی ایلیشگی سیاستی ایکی پارلیمان اوزلاشیمیندان یارانار. بو اصل قونوسوندا دئتایلار نوماینده لر مشورتی سونوجوندا بلیرلَنر.
جمهور باشقانی دؤره سی ۴ ایلدیر. هر باشقان ایکی دؤره آردیجیل یا غیری آردیجیل اولاراق سئچیله بیلر. جومهوریتلرین دؤلتی (جومهور باشقانی و باخانلاری) جومهوریتی ایداره ائتمکده یوخاری درجه ده ایختیار یییه سی اولمالیدیرلار. مثلا آمریکا دؤلتلری یا اینگیلیستاندا ایسکاتلند یا روسیه ده تاتاریستان کیمی،... بو قونودا مثال اولاراق جومهوریتلرین میللی ثیروتینین یوزده ۹۰-ی جومهوریتین اؤزونه خرجلنر. جمهوریتلرین ایچ ایشلری یؤنه تیمینده تام ایختیار یییه سی اولماسی یانی سیرا بیرلییین منفعتینین ضیدینه اولماماسی شرطی ایله باشقا اؤلکه لرله مستقیما سیاسی، ایقتصادی، کولتورل قرارداد باغلایا بیلر. جومهوریت دؤلتلرینین ایچ ایشلر، ایران بیرلییی ایله ایلیشگیلر، کولتور، اؤیرتیم، دفاع و باشقا باخانلاری اولار؛ باخانلارین چوخالدیب، آزالتیلماسینی جومهوریت پارلیمانی تصویب ائدر. جومهور باشقانلاری اؤزلرینه معاوینلر سئچه بیلر.
بیرلییین باشیندا ایکی آزربایجان و فارسیستان جومهوریتلرینین باشقانی و بیر، بیر ایللیک دئییشکن جومهور باشقانی اولار (آزربایجان و فارسیستان جومهوریتیندن سونرا قالان ۹ جومهوریتین هر بیری هر ۹ ایلده، بیر ایللیک اؤلکه نین دئییشکن جومهور باشقانی اولار). بو سیستم ده ایکی بؤیوک جومهوریتین میللتی طرفیندن سئچیلن جومهور باشقانلاری (فارسیستان جومهور باشقانی، آزربایجان جومهور باشقانی) و هر بیر ایلده (یا ایکی ایلده) باشقا جومهوریتلردن بیر جومهور باشقانی مرکز مجلیسینین طرفیندن ادواری شکیلده، سیرا ایله آز مدت لیک سئچیلر و اوچلو جومهور باشقانی شوراسی قورولار.
ایران بیرلییین جومهور باشقانی شوراسینین کابینه سی و اوچ معاوینی اولار. بو کابینه نی و معاوینلری جوموریتلرین کابینه سیندن و و معاوینلریندن آیری اولاراق ایکی آزربایجان و فارسیستان جومهور باشقانلاری موتفیقاً سئچر. کابینه نین اوچ اؤنملی باخانی (خاریجه ایشلر، ایچ ایشلر، دیفاع) عرب، بلوچ، کورد ائتنیکیندن اولار. کابینه نین قالان باخانلاری ایسه لور، قاشقای، تورکمن، مازنی، گیلک، خوراسان تورک ائتنیکیندن سئچیلر. جومهور باشقانی شوراسینین اوچ معاوینی ایسه عرب، کورد، بلوچ ائتنیکیندن اولار. هر سئچیلن باخان و معاوین، منصوب اولدوغو ائتنیکین جومهوریتیندن اولار و ترجیحا اؤز جومهوریتینده اوخشار سیمتده باشاریلی چالیشما سابیقه سی اولسون.
بو شکیلده فارسیستان و آزربایجان جومهوریتینین باشقانلاری ایله بیرلیکده، ۹ جومهوریتین بیرلییی یؤنه تن اوچلو شورادا سهمی اولماسی یانی سیرا (سیرا ایله، آز سوره لیک دئییشکن اولاراق سئچیلن جومهور باشقانی) بوتون کابینه و معاوینلر ده ۹ جومهوریتین ایختیاریندادیر. جومهور باشقانی شوراسی معاوینلری و هم کابینه نین اَن اؤنملی باخانلاری سیمتی ۹ جومهوریتین اؤنده گلن اوچ الاحوازیه، بلوچیستان، کوردوستان جومهوریتینین ایختیاریندادیر.
جومهوریتلرین نظامی اورگانی اولار و بودجه سی جومهوریتلرین بودجه سیندن تامین اولونار. بو نیظامی اورگانلارین، بیرلییین سراسری نظامی اورگانینین تسلیحاتیندان قوی تسلیحاتی اولماز، بیرلییین نظامی اورگانینین بودجه سی ایسه جومهوریتلردن ثروته متناسیب اولاراق تامین اولونار.
۱۹۶۶ بین المللی مدنی و سیاسی حقوق میثاقیندا مصوب اولونان میللتلرین گلجه یینی تعیین ائده بیلمه سی حقی (حق تعیین سرنوشت)، ایران جومهور بیرلییینین آنایاساسیندا قید اولونماسی یانی سیرا، هر جمهوریت میللی مجلیسینین چوخونلوغونون اوْیو ایله بیر طرفلی اولاراق ۱۰ ایلدن بیر جومهوریتین ایران بیرلیییندن آیریلماغینی رفراندوما قویا بیلمه سی ده آنایاسادا بیر اصل اولاراق قید اولونمالیدیر. رفراندومون کئچیریلمه سی و ایستیقلالین ایجرا اولونماسی بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتی و یا ۵ گوجلو اؤلکه یا بیرلیکلرین نظارتی آلتیندا اولونماسی تضمینی اؤنگؤرولر.
بیرلییین ایکی تورکجه و فارسجا رسمی دیلی وار. هر جومهوریتین رسمی ایلک دیلی اؤز میللی دیلیدیر. جومهوریتلرده اؤیرتیمین تمام دوزئیینده، ایداره لرده، رسانه لرده، پارلیماندا،... قوللانیلان دیل میللی دیلدیر. جومهوریتلر، ایچینده اولان آزینلیقلارا اؤز دیللرینده تمام دوزئیده تحصیل ایمکانی یارالتمالیدیر و آزینلیقلار جومهوریتین میللی دیلینی اؤیرتیم سیستمینده اؤیرنمه لیدیر. تورکجه و فارسجا بیرلییین رسمی دیللریدیر؛ جومهوریتلر آراسی و جومهوریتلرله مرکز ایلیشگیسینده تورکجه یا فارسجادان بیری رسمی دیل اولاراق قوللانیلاجاقدیر. باشکند تهرانین رسمی دیللری تورکجه و فارسجادیر.
سوندا بو گرچکلری ده آرتیرمالییام؛ فارس حوکومت آداملارینین، خاریجده و اؤلکه ده اولان آیدینلارینین (قوم-دان توتدو کانادادا اوتورانینا دک) بیزیم آدیمیزی دوغرو دیله گتیرمه یی بئله ایسته مه دیکلرینه باخارساق، فارس آیدینلاری و حتی کوتله سینین تورکون میللی شخصیتلرینه میللی گونلرینه، میللی اویونونا، میللی گئییمینه، میللی هر هانسی وارلیغینا، حتی عادت عنعنه سینه خور و پیس باخیشینا باخارساق، تاریخده تورکون دوشمنی ساییلان شخصیتلری اؤزلرینین میللی قهرمان، شاعیر، متفکیر مقامینا چاتدیرماقلارینا باخارساق، بو ایکی میللتین بیر آرادا اصتحکاکسیز صولح ایچینده یاشایاجاقلارینا اینانماق اولماز.
استادیوملاردا تورک میللتینه چیرکین توهینلر یاپاجاق قدر سوْیچولوغا، راسیسمه سوروکلنن بیر میللتین کوتله سی و اؤز میللتینی آزربایجانین قَیومو اولاراق گؤرن میللتین آیدینلاری هئچ زامان تورکلرله و بنزر شکیلده عرب، بلوچ، کورد،... ائتنیکلری ایله برابر حقه مالیک اولماغا راضیلیق وئرمزلر. حتی ان دئمکرات قوشوللاردا میللتلرین بیر آرادا یاشایا بیلمه سینین گرکجه سی قارشیلیقلی اولاراق بیر بیرینی اولدوغو کیمی قبول ائتمک و اؤز حقینه قانع اولماقدیر. ذهنیتلر دوزلمه یینجه قانونلار سالیم بیر اورتام یاراتماقدان عاجیز قالاجاقدیر.
مرتضی مرادپور (مورادلی)
