“İnsan dəyişməsə, dünya dəyişməz”
Təsadüflər zərurətdən doğur deyirlər. Son zamanlar yaşanan hadisələr fonuna nəzər salsaq, heç birinin təsadüfən baş vermədiyinin şahidi olarıq. Bu günlərdə haqqında ən çox danışılan, yazılan, kütləvi informasiya vasitələrini, sosial şəbəkələri haqlı olaraq zəbt edən hadisələr arasında Güney Azərbaycanda baş verənlərin də diqqət mərkəzində olmasını siz də təsdiq edərsiniz. Və... bu hadisələr baş verərkən, İranın müsəlman dünyasının qanunlarını, adət-ənənlərini yaşadan biri kimi yox, əslində Qərbə xidmət edən, qaniçən, terrorçu əməlləri ilə nifrət oyadan, din pərdəsi altında əxlaqsızlıq yuvası olduğunu bir daha görürük. Bax, elə bu zaman hadisələrin qarışıqlığında bir kitab öz içindən dünyaya boylanır. Adı ilə daxilindəki ideyanı açan bir kitab - “İran hizbullah zindanında”!..
Günümüzlə bu qədər iç-içə səsləşən kitabın müəllifi türk dünyası, Bütöv Azərbaycan ideyasını təbliğ edən, yazdığı bir-birindən maraqlı əsərlərlə (“Tiqranizm Xocalıda”, Bir udum azadlıq”, “Nalşəkilli mühasirə”, Özünü gətir” və s.) gündəmə gələn dəyərli yazarımız Eluca Atalıdır.
Əslində Eluca xanımın bu əsərinin adı oxuculara yaxşı tanışdı. Neçə illər bundan öncə bünövrəsi qoyulan tarixi roman axır ki, bütöv halda nəşr edilib. Vətəndən uzaqda yaşasa da, vətən dərdlərinə hər zaman yaxın olan Eluca Atalı ilə həm bu kitab, eləcə də son illərdə yaradıcılığında olan yeniliklər barədə söhbət etdik.
- Xoş gördük, Eluca xanım. Necəsiniz?
- Çox fərəhliyəm.
- Mən də sizinlə həmsöhbət olduğum üçün fərəhliyəm. Sizinlə son söhbətimizdən təxminən 4 il keçir. 2021-ci ilin əvvəli görüşmüşdük. Bir romanı on iki ilə yazan yazar üçün uzun müddət olmaya bilər. Amma sizi izlədiyim üçün gözəl işləriniz çox olub, bilirəm. Ilk müsahibəmdə bir sual ünvanlamışdım sizə - Üzərində işlədiyiniz son əsəriniz hansıdır?- On ildir üzərində çalışdığım “İran hizbullah zindanında” romanımı kitablaşdırıram. – demişdiniz.
- Viktor Hüqo "Səfillər" romanını on yeddi ilə, Boris Pasternak "Doktor Jivaqo"nu on ilə yazıb, Lev Tolustoy "Hərb və sülh" romanını on dörd variantda yazıb, yalnız sonuncunu oxucuların ixtiyarına verib. Qabriel Qarsia Markes "Patriaxın payızı" romanına "Yüz il tənhalıqda"n əvvəl başlayıb, Nobel mükafatı alıb və bundan sonra yenə o əsərə qayıdıb. Uzun bir zaman çəkib əsəri tamamlamaq. Nəzərə alaq ki, böyük əsərlər, beş günlük olmayan əsərlər tez-tələsik yazılmır.
Mənim romanımın yazılma tarixindən bəhs etsəm, özü bir tarix mövzusu olar. 2011-ci ilin payızında yazmağa başladım, 2014-də bu bəlalı roman və digər bir kitabım təsadüfən bilgisayardan silindi.
Kitabdan yalnız üç bölmə "Xomeyni ilə varisin söhbəti", "Urmuda yanan yaşıl İran ideyası" və "Zindanda qızlıq gözaydınlığı" qaldı. Bu bölmələr çox yayımlandı və hədsiz çox oxucu sorğuları olurdu, kitabı hardan, necə əldə edib oxuya bilərlər. Beynimdə daim düşünür, mövzunu ideya və bədii cəhətdən həll edirdim. İllərlə düşünüb həll etdiyim ideyanı axır ki, 2021-ci ilin fevralında ciddi şəkildə kitablaşdırmağa başladım, on səkkiz ay tam gücümlə işlədim. Bədii ədəbiyyatın imkanları güclüdür, həqiqəti sözlə təsvir edib asan yolla oxucuya çatdırmaq baxımından. Mən də bu vasitə ilə islam inqilabının İrana və bəşərə gətirdiyi faciəni qələmə aldım.
- Bu gün baş verənlərdən çıxış edərək, oxucuların ixtiyarına verdiyiniz əsər xomeynizm tərəfdarlarına tərs şillə kimi oldu, deyə bilərikmi?
- Siz bunu həqiqəti görməyən xomeyniçilərə tərs şillə adlandırırsınızsa, qoy, belə olsun. Amma bu əsəri yazmaqda məqsədim inqilabın antiinsani olduğunu, şüarlarla insanı aldadıb, lakin insana heç nə vermədiyini göstərmək olub. Əsər boyu tək islam inqilabı yox, eyni zamanda Fransa burjuaziya inqilabı, böyük oktyabr sosialist inqilabının da mahiyyətini açmağa çalışmışam. "İnqilab yoxsa intibah" xəttini götürdüm.
- Elə isə kitabın epiqrafına diqqət edək: "İnqilablar dünyanı təzələyə bilmədilər. Dünyanın dəyişməsi tez bir vaxtda köhnəlməsinə gətirib çıxartdı. Şüarlar, döyüşlər, manifestlər, nikbinlik tüğyanı, yeni era və sairə kimi hadisələr mahiyyətcə dünyanı öz köhnəlik dairəsindən çıxara bilmədi. Nədir bunun səbəbi? Bunun səbəbi adamın insan olmamasıdır. Həmçinin, heç bir cəza cinayəti aradan qaldırmır, islah əmək müəssisələrində cinayətkar islah olunmur. Bütün bunların səbəbi insansızlıqdır. Adam insanlaşmalıdı."
Məqsəd oxucunu inqilab ideyasının qeyri-insani olmasına yönəltmək idimi?
- Doğru tutmusunuz, əlbəttə, oxucunu ideya üzərində kökləməkdir. Asif Ata inqilab haqda fikir söyləyən ilk filosof deyil, inqilabın öz övladlarını yediyini söyləyənlər var. Amma Asif Ata inqilab haqda ən doğru təyini verəndir. Nədən sual etsəniz, deyərəm, inqilabda məqsəd yeni cəmiyyət yaratmaqdır, lakin yaranmır, yarana bilməz, çünki insan dəyişmir. Asif Ata dünyada yeganə filosofdur hər şeyin insandan başlanması yolunu göstərir və "İnsan dəyişməsə, dünya dəyişməz!" - izharı ilə cəmiyyətin dəyişməsini insandan başlamağın əsas şərt olduğunu ortaya qoyur. Kim deyib bunu Atadan başqa? Kimsədə belə bir fikrə rast gəlmədiyimdən haqlı olaraq Ata fikrini əsərimə epiqraf seçdim. Bu kiməsə xoş gəlməyə bilər, olsun. Mən kimsənin xoş gəlməsi üçün əsər yazmadım, mən milli taleyüklü dərdlərimizin tərcümanı olmaq üçün bu əzaba qatlaşıb illərlə inqilab və insan ideyasını araşdırdım.
- Siyasət və ədəbiyyat - hər ikisi tarixdir. Tarixi roman yazmaq istəyən yazar ən çox nəyi bilməlidir?
- Təbii ki, ilk növbədə yazdığı mövzunu araşdırmalı, oxumalı, təhlil, sintez, analiz mərhələlərini keçərək əldə olunan nəticəni şəxsi fantaziyasının gücü ilə yazı prosesində mövzunu mükəmməlləşdirib oxucuya çatdırmalıdır. Müasir oxucu hədsiz çox informasiya ilə qarşılaşır, lakin sən mövzunu kamil formada təqdim etməlisən ki, o, sənin yazdığının marağına düşə bilsin. Asif Ata deyir: "Kamil əsər - forma və mahiyyətin vəhdətirdir." Əsərdə yalnız mövzu deyil, forma da əsas rol oynayır.
Tarixi əsərdən söhbət gedirsə, yazdığın dövrün ictimai, siyasi, sosial şəraitini qədərincə bilməlisən. Bir də yazar tarixi yalnız fakt kimi öyrənmir, hadisələrə, faktlara fəhmin gözü ilə baxır və ya baxmalıdır tələbini qoymalıyıq. Onsuz da tarixçilər tarixi faktlar əsasında yazırlar, yazıçı isə tam fərqli gözlə hadisələrə baxır. Tarixçi hadisələri olduğu kimi verir, yazar isə olmalı olacağı göstərməlidir, yəni hadisələrin fövqünə qalxmağı bacarmalıdır. Konkret olaraq götürək bu son kitabımı, "islam inqilabı olmasaydı, İran necə olardı?" - sualının cavabını oxucuların öyrənməsinə imkan yaratmağa çalışmışam.
Tarixi mövzuya müraciət edən yazıçı üçün tarixi bilmək azdır, deyərdim onun topuğundandır bu. Lakin mövzunu bir qədər də ümumiləşdirsək, birinci fəhm, ikinci milli təfəkkür, yazıçının qazandığı düşüncə tərzi, mənəviyyat burda rol oynamalıdır.
- Əsərin ideyası haradan götürülüb?
- Güney Azərbaycan türkünün zindan həyatından.
- Bütöv Azərbaycan oxucusuna hansı mesaj verilir əsərdə?
- Öz gücünə güvənmək, özünə inandırmaq istəyim var. İslam inqilabı ilə paralel əsərboyu Milli Hökümət, Qacar hakimiyyətinə də yer verilir və dövlət yaratmış millətin boyunduruqda yaşaması onun milli kimliyinə yad olduğu göstərilir. Yuxarda dedim, tarix təkcə fakt kimi öyrənilməməlidir, tarixdən dərs alınmalıdır. Tarixi hadisələr oldu, keçdi deyil, onun mahiyyəti təhlil olunmalıdır, mən də kitabda buna geniş yer vermişəm. Öz tarixini bilməyən, ondan dərs alıb nəticə çıxarmayan millət bir səhvini və ya faciəsini deyərdim, iki dəfə yaşamalı olur. Buna məhkum millət demək daha doğru olar. Millət gərək qolundakı zənciri öpməyə, şükürçülük fəlsəfəsini beynindən ata. "Filan şey filan şeydən daha yaxşıdır" prinsipi mənim millətim üçün ölçü olmamalıdır, çünki o həm güclü, istedadlı və həm də zəhmətkeşdir. O tarixdə çox dövlət qurub, yaşadıb, bu onun siyasi istedadına ən bariz nümunədir. Pisin ölçüsü yaxşı olmamalıdır, çünki yaxşı özü nisbidir. Ölçü Mütləq olmalıdır, yalnız onda görmək olar nəyə nail olmusan, gücün yetənə, haqqın olana çatmısan, ya yox. Güney Azərbaycan türkü, vətənimin o tayı ən ümdə haqqına belə yetməyib, ilk növbədə ana dilində təhsil almaq haqqı və s.
