(به مناسبت۱۷ فروردین، ۹۸ مین سالگرد قیام شیخ محمد خیابانی)
شیخ محمد، فرزند حاجی عبدالحمید، بازرگانی اهل شهر خامنه آذربایجان می باشد. تحصیلات حوزوی را تا مرحله اجتهاد، هیئت و نجوم را آموخت و در حکمت و طبیعیات و تاریخ و ادبیات جزو برجستگان بود.
شیخ محمد خیابانی در انقلاب مشروطه آذربایجان نقش بسیار فعالی داشته در سی سالگی به عنوان نماینده مردم تبریز راهی دوره دوم مجلس شورای ملی گردید.
او به نمایندگی مجلس چهارم نیز انتخاب شد ولی هرگز نتوانست در آن مجلس شرکت کند. اولین حرکت سیاسی بزرگ خیابانی، مخالفت با اولتیماتوم روسیه در مجلس دوم طی یک نطق بلند یک ساعته بود.
بعد از قبول قرارداد ۱۹۱۹ م از سوی دولت ایران، در تبریز دست به قیام زده دولت آزادیستان را بوجود آورد که هیچ تبعیتی از تهران نمی کرد.
وی در دو روز این قیام که از ۱۷ فروردین ۱۲۹۹ شمسی آغاز شد، نهادهای دولتی تبریز را به تصرف خود درآورده اداره شهرهای آذربایجان را بدست گرفت.
طی زمامداری خیابانی تحت عنوان آزادیستان که شش ماه طول کشید، برای انجام اصلاحات اساسی در زمینه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی تلاش شد از جمله تشکیلات پلیس و ژاندارمری را توسعه داد و به غرب آذربایجان که به کنترل ارامنه و آسوریها در آمده بود اردوی نظامی فرستاد.
روزنامه تجدد ارگان رسمی این دولت نوپا بود که نطقهای ایراد شده به ترکی شیخ را به فارسی چاپ و پخش می کرد. در کشاکش قیام شیخ محمد خیابانی، دولت وثوق الدوله سقوط کرد و کابینه مشیرالدوله زمام امور را به دست گرفت.
مشیرالدوله برای پایان دادن به قیام خیابانی، مخبرالسلطنه حاکم تبریز را مأمور فرو نشاندن این قیام کرد. مخبرالسلطنه پس از چند دوره مذاکره بی حاصل با شیخ محمد خیابانی، سرانجام به کمک قوای قزاق شیخ محمدخیابانی در ۲۲ شهریور ۱۲۹۹ به شهادت رسید.
دولت مشیرالدوله از بیم عکس العمل مردم قتل خیابانی را تا مدتها «خودکشی» اعلام کرد، اما این ترفند، بی حاصل بود به طوری که مشیرالدوله و مخبرالسلطنه که هر دو در مجلس چهارم وکیل بودند، نزد بسیاری از نمایندگان به «قاتل» مشهور شده و روزنامه «طوفان» نیز در مقاله ای این دو را عامل قتل خیابانی و آشوبهای تبریز معرفی کرد.
به دنبال سرکوب خیابانی و تصرف در بست زمام فرهنگی-سیاسی-اجتماعی آذربایجان توسط اقتدار فارس محور تعقیب فعالین ترک محور در ایران آستانه عصر پهلوی نیز شایع شد و در دوره پهلوی نیز فارس گرایی رسما گسترش یافته فعالین و فعالیتهای ترک محوری در شهرهای آذربایجان من جمله اورمیه تحت تعقیب قرار گرفتند.
به نظر مقامات جدید فارس گرای آذربایجان، فعالیت های ترک گرایانه در آذربایجان نوعی اقدام تجزیه طلبانی محسوب می شد.
از همان سالهای قیام، حاکمیت ایران وی را تجزیه طلب خطاب کرده و براساس یک قانون نانوشته نام شیخ محمد خیابانی بر روی هیچ خیابانی ولو در آذربایجان دیده نمی شود.
شیخ محمد خیابانی شوهر عمه رهبر جمهوری اسلامی ایران می باشد. از سخنان وی می باشد: لقمه خارداری باشید تا دیگران نتوانند شما را ببلعند.
