Başta Güney Azerbaycan Türkleri olmak üzere İran Türklerinde de 21 Aralık'ta kışın gelişini kutlayarak bayram yapılır. Bu gecenin yarını kış mevsiminin ilk günüdür. Bu gecede güneş oğlak dönencesinde döner ve yerin kuzey bölgesinde ısınan en düşük seviyede olduğu çağdır. Romalıların Türklerden devr aldıkları bu kutlamayı hıristiyanlık döneminde de sürdürmeyi amaçlamış oldukları düşünülür. İsa'nın doğumunun kutlandığı Noel gününün de her nasılsa birkaç gün farkla bu tarihe çok yakın bir tarihe rastlaması bu savı güçlendirmektedir.
İran Türklerinin folkloruna göre “Karı Nine”'nin “Büyük Çille” ve “Küçük Çille” adda iki oğlu var. Bu yüzden Büyük Çille egemenliği 40 gün 21 Aralık'tan 29 Ocağ'a kadar, Küçük Çille egemenliği 20 gün 29 Ocak'tan 18 Şubat'a kadar ve Karı Nine egemenliği 10 gün 18 Şubat'tan 27 Şubat'a kadar sürer.
Çille sözcüğünün anlam kökeni ilgi çekicidir. TÜDAT ATATÜRK'e göre çile (çille), yay kirişi demektir. Yanı çille, yayın iki ucuna takılan ve oku fırlatmaya yarayan bir kaytandır. Bu yüzden yılın en uzun gecesi yayın en son derecede uzanılması noktaya benzeyerek çille denilir. Yaşar Kalafat'a göre çille töreni Türk budununun inançlarına Tanrı'dan bereket dileğiyle ilgilidir.
Örnek Bayatı: Qış Qapıda vaxtı güdür
Payız yükün tutub gedir
Gözəl çillə bayramı
Türk elinə Təbrik edir
İran Türkleri ve Güney Azerbaycan Türkleri çille akşamının hele özgü törelerini ağırlamaktadırlar:
1- Çille Karpuzu: 21 Aralık'ta Büyük Çille'nin başladığı günün önceki akşamı yaz ve güzün kuru ve yaş meyvelerinden sofra kurulur. Karpuz çille gecesinin baş meyvesi sayılarak bile simge gibi her evde sofra başında bulunur. Birtakım Türk aileleri önem vere vere yaz günlerinden karpuzları saman içinde saklayarak çille akşamında kendi akrabalarıyla birlikte kesip yiyerler. Atalar-Analar inançlarına göre kış girerken karpuz yemesi yazın sıcağını önler.
Örnek Bayatı: Almışam çillə qarpızı
Qaynana dəmlə yarpızı
Tanrı mutlu eyləsin
Bu evdə oğlanı qızı
2- Çillelik: Adaklı (nişanlı) kızlara ve yeni gelinlere kaynana, kaynata ve diğer birinci derece yakınlar tarafından gönderilecek hediyelere çillelik denilir. Çillelik çille akşamı hava kararmadan toparlanıp değil, yaz ve güz meyvelerinden biriktirilerek ve çille akşamı hava kararmadan gönderilir.
3- Akşam Yemeği: Çille akşamı hoş kokulu yemekler pişirilir; yanı temel yiyecek gibi küfte (genel olarak Hemedan'ın Bahar ilinde ve Tebriz'de), dügü pilavı, helva (genel olarak Karakan bölgesinde ) vb. hoş kokulu yemekler hazırlanır. Atalar-Analar inancına göre bu hoş kokularla ölen Ata-Analar'ın ruhlarını konuk gibi çağırıp “şenliğimizde sizleri anımsıyoruz” diye düşünülür.
4- Çille Payı: Çilleliğe çille payı da denilir. Çille payını kadınlar yedi tabağa derleyip kırmızı şallarla üstlerini örtüp başlarına alıp erkek kişilerle birleşip sokaklardan geçe geçe ve sıralarında aşıklar ise çalgı çala çala adaklı kız veya yeni gelin evine yedi tabağı sunarlar. Şu yedi tabağın birincisine karpuz, ikincisine nar, üçüncüsüne kızıl elma, dördüncüsüne kuru meyveler (koz, kuru üzüm, badem, dut), beşincisine un, yağ ve düğü (pirinç), altıncısına elbiseler, yedincisine altın veya gümüş konulur. Kızın veya gelinin anne ve babası kapı karşında hediye getirenlerin önünde üzerlik yakarak karşılarlar ve hediyelerini saygıyla alıp kış harcaması gibi sandığa dizip ve küçük bir kısmını ertesi sabah konu komşuya pay göndererler. Ev iyesi hediye getirenlere de para, yün çorap gibi hediyeler verir.
5- Bunların yanında konukluk çeşitlerini göze almayarak çille akşamı evlerde büyükler çocuklara masallar, hikayeler anlatıp bilmeceler ve bulmacalar söylerler. Ozanlar ise bağdaş kurarak birbirini bağlamaya çabalaşarlar. Ayrıca halk arasında türküler, tiringeler ve bayatılar okunulur.
Örnek Bayatı: Nə gözəldi elin qaydaları (kuralları)
Çilləsi, Çərşənbəsi, Şah Bayramı
Türk elində hər zadın öz yeri var
Çünki onun yeddi min il (yıl) tarixi var
Son olarak şunuda eklemek gerekir ki “çilleni tebrik etmek” yanlıştır. Çille kışın ilk gecesi olarak sağanağı, karı, tipi ve en uzun geceni yanı bir sıra sertlik ve güçlükleri yansıdır. bu yüzden çilleni sanal ortamdaki “çilleniz kutlu olsun” yanlış deyimi yerine Ata-Analar'dan miras kalmış “çilleniz hayırlı geçsin” veya “çille nerede kışlasa kışlasın, amma çocuklarlnız canında kışlamasın” deyimi doğrudur.
Kaymaz QARAQAN (M.R.A.M)
Tahran 20 Aralık 2019
