قاجار حؤکومتینین سونلاریندا قاجار محروسه ممالیکینده یاییلماغا باشلایان چوخونلوقلا خاریجدن پومپاژ اولان باتی منشالی فارسچیلیق محورلی ناسونالیستی جریانلار گئت گئده گوجله نیب، پهلوی دؤنمینده پان ایرانیزم و آرییاچیلیق ایدئولوژیسی آدی آلتیندا محروسه ممالیکده تورک ائتنیکینه قارشی آشیری ازیجی حرکتلر و سیاستلر اویغولاندیغیندان دولایی ایکینجی دونیا ساواشینین ایرانا یوکله دییی قوشوللار ندنی ایله اولوشان اوتوریته بوشلوغوندان فایدالانیلاراق میر جعفر پیشه وری اؤندرلییینده قورولان آزربایجان دئموکرات فیرقه سی اؤزونو مشروطیتین دوامیندا بیر میللی نهضت گؤستررک گونئی آزربایجانی ریضا خان ایستیبدادیندان و فارس ایستعماریندان قورتارماق آماجی ایله قیسا بیر سوره ده میللی ایلکه لره دایانان مانیفستینی یاییملاییب، گئنیش سوییه ده توپلوم دسته یینی قازانیب، مرکزی سیستمین مخریب سیاستلرینی و تخریباتلی عمللرینی مهار ائدیب، تهران اوتوریته سی ایله میدان موباریزه سی آپاریب، آزربایجاندا موختار جومهوریتی برقرار ائتمه یی باشاراراق بیر ایللیک عؤمرونده آزربایجاندا پهلوی شاهلاریندان داها چوخ ایجتیماعی و کولتورل رفرملار و ایقتیصادی ساحده بؤیوک ایشلر گؤروب، میللتین حافیظه سینده قالارگی و قورور وئریجی دؤنم یارالدا بیلدی.
میللی حؤکومتین نئجه و نه شراییطده یارانماسی قونوسوندا دئیینمه لی اولساق، بیلدیییمیز کیمی ایکینجی دونیا ساواشیندا ایران طرفسیزلیک اعلان ائتسه ده ریضا خان حؤکومتی هیتلرین آریایی نیژادی اویدورمالارینا قاناراق آلمان موستشارلارینین اؤلکه ده چوخالماسینا ایزین وئرمه سی ندنی ایله اوچ موتفیق اؤلکه سی طرفیندن اولجه روسیه قوزئیدن و اینگیلیستان گونئیدن اولماقلا داها سونرا دا آمریکا، شوروی یه یاردیم یولو اولاجاق خلیجدن خزر دنیزینه ایران کانالی/یولو آچماق هدفی ایله ایشغال ائدیلدی و موتفیق اؤلکه لری ریضا خانین سلطنتدن آلینماسی و ایرانین آلمان حؤکومتینه ساواش اعلان ائتمه سی شرطی ایله ساواش قورتولدوقدان آلتی آی سونرا اوردولارینی چیخارتماغا سؤز وئرسه لر ده پهلوی حؤکومتیندن باشقا ایمتیازلار آلماغا دا چالیشدیلار.
ریضا خانین ۱۶ ایللیک سانترالیست حؤکوومتی دؤنمینده تورک و عرب دوشمنلییی اۆزه رینه قورولماغا باشلایان ساختا ایران=پارس تاریخی و فارس میللت-دؤولت قورولوشو آلتیندا ایراندا غیری فارس ائتنیکلرینین ان گوجلو عونصورو اولان تورک ائتنیکینین آسیمیلاسیونا معروض قالماسی آزربایجانی جیددی شکیلده راحاتسیز ائتمیشدی.
آزربایجان قاجار دؤنمینده توپلومسال اولاراق ایرانین ان گلیشمیش ائتنوسیته سینه صاحاب اولدوغوندان و تبریزین ایران تاریخی سیاست ساحه سینده تعیین ائدیجی رول اویناماسیندان دولایی و مشروطیتدن، شیخ محمد خیابانی حرکتیندن گلن اؤرگوتلنمه تجروبه سی ندنی ایله سوردورولن شوونیستی سیستئمه قارشی چیخماغا ظرفیتی اولان تکجه جوغرافیا اولاراق ائلییه بیلدی سورعتله متشکیل اولوب تهرانین ایرتیجاعی و آیریمجیل سیاستلرینین قارشیسیندا گوج مرکزی قورسون.
آنجاق آزربایجان دئموکرات فیرقه سینین قورولوشو قیزیل اوردونون ایراندا اولدوغو دؤنمه دنک گلدییی اوچون پان فارس جریانلاری آزربایجاندا اهالییه منفی تبلیغات آپاریب فیرقه نی ایراندان آیریلماغا و یا شورالار ایتتیفاقینا قاتیلماق ایسته مه یه متهم ائدیب، تهرانا باغلی پلیس و اوردو قوووه لری فیرقه فداییلری ایله موباریزه ائدیب، آزربایجان کند و شهرلرینده یاراتدیغی تخریبات واسیطه سی ایله ایران سیاسی جغرافیاسیندا یئنی قورولماقدا اولان ایلک دئموکراتیک دؤولتی ییخماغا جهد ائتمیشدیر.
عینی زماندا تهران حاکمیتی بین الخالق عرصده میللی حؤکومت علیهینه دوست و دوشمن اؤلکه لرله چوخلو موزاکیره لر آپاریب، اؤزللیکله آزربایجان میللی موختاریتی دوستو اولان سووئت بیرلییینه شومال نفتی ایمتیازی وعده سی وئرمکله رایینی آلماق و حمایتینی کسمه یی ایسته ییر.
او دؤنم تورکییه نین سووئت بیرلییی تهدیدلرینه قارشی تامامی ایل باتی یانلیسی سیاست گوددویونو نظرده آلاراق دوغو سینیرلرینده شوروی جبهه سی یانلیسی بیر حؤکومت قورولماسینی، حتی تورک میللی حؤکومتی اولسا دا خوش قارشیلاماییب دستکله میر و تورکیه رادیوسو تبریزده عوصیانچیلار دؤولت ایداره لرینی ایشغال ائتدی کیمی خبرلر یاییملاییر.
میللی حؤکومتین ندن بیر ایلدن آرتیق داوام گتیره بیلمه مه یی قونوسونا دئیینمک گرکیرسه موتفیق دؤولتلری سووئتلردن تئزلیکله ایرانی ترک ائتمه سینی ایسته ییردیلر اونلار سووتلره قیزیل اوردو ایرانی ترک ائتمه مه سی حالدا اینگیلیستان اوردوسو میصر، سورییه، ایندونزیا و یوناندا و یا آمریکا اوردوسو چین، ایزلاندا و دانیمارکادا قالابیله جه یینی دئییرلر و حتی بو قونودا آمریکانین جومهور باشقانی هئری ترومن-نین ۱۹۵۲ ده دئدییینه گؤره او، آمریکانین سووئته قارشی آتوم بومباسی قوللانا بیله جه یینه داییر ژوزف استالینه اولتیماتوم وئرمیشدیر.
بو قونودا سووئتلرین قوزئیده آزربایجاندان چکیلمه مه سینه قارشین اینگیلیستانین گونئیده عرب، قاشقای و لر-بختیاری طایفالارینین میللی گوج اولوشدورما ایستکلرینی دستکله یه بیله جه یی احتیمالینا گؤره همده سووتلر اؤز ویجهه سینی بین الخاق عرصه ده پوزماماق اوچون و اوچونجو ندن اولاراق دا شمال نفتی قونوسوندا احمد قوام دؤولتی ایله آنلاشدیغی اوچون اوردوسونو ۱۳۲۰ آغلار گولر آییندا ایراندان و گونئی آزربایجاندان گئری چکیر.
نهایت میللی حؤکومت قوامین سیاسی، نظامی طلبلرینی قبول ائتدییی حالدا قیزیل اوردونون گئری چکیلیشیندن ۷ آی سونرا تهرانین خلف وعده سی ایله حمله سی نتیجه سینده ییخیلیر و ۲۵۰۰۰ حودودوندا فیرقه طرفداری و کوتله قتل عاما یئتیشیر، یوزلر نفر ده قوزی آزربایجانا قاچقین دوشور.
بو فلاکتده گونئی آزربایجاندا بوتون آیدین، دوشونور و سیاست آداملارینین اؤلدورولمه سی و آرادان گئتمه سی سونوجوندا بیر نسیل بویو کسینتی یاشانیر و آزربایجان اوزون سوره لییینه بیر داها میللی ساحده حرکت یا جریان باشلادا بیلمیر.
بیر ایللیک میللی حؤکومتی دؤنمده گورولن اراضی ایصلاحاتی، فئوداللار ایله موباریزه، ایجتماعی ایصلاحات و ایراندا ایلک اولاراق قادینلارا سئچیمده ایشتیراک حقی تانیملانماسی، قحطلیک ایله موباریزه ده باشاریلی اولماسی، نظم و آساییشی برقرار ائتمه سی، پهلوینین آسیمیلاسیون سیاستینه سون وئریلمه سی و میللتین دیلی تورکجه نی دؤولت بروکراسیسینه گیردیرمه سی، تورکجه کیتاب باسیمی، آچیلان بیلییورد/اونیوئرسیته، قورولان فابریکا، چکیلن خیاوان آسوالتی و گؤرولن بیر چوخ بؤیوک ایشلر قونوسوندا یازیلار مؤوجود اولدوغوندان دولایی بو یازیدا آرتیق دئیینمه یه گرک یوخدور.
