۱۹۴۵-جی ایلده گونئی آزربایجان دا قورولان و۱۹۴۶-جی ایله قدر وارلیغینی سوردورن آزربایجان میللی حؤکومتی نین بیر ایللیک دؤنمی گونئی آزربایجان تورکلری اوچون اؤزللیکله دیل ومدنیت باخیمیندان حیاتی اهمیّت عرض ائدیر.
۱۹۲۵ دن بئری اجتماعی بیر نزول دؤوره سینه گیرن ایران جغرافیاسی تورکلری،دیل یاساغی باشدا اولماق اوزره جدی شکیلده فارسلاشما سیاستینه معروض قالدیلار.
۱۵ایلدن آرتیق دوام ائدن بو دؤنم ۱۹۴۵-جی ایلده سید جعفرپیشه وری باشدا اولماقلا،آزربایجان سیاستچی لری و ضیالی لاری طرفیندن آزربایجان میللی حؤکومتی نین قورولماسی ایله آزربایجان میللتی نین مقاومتی نتیجه یه چاتدی.
بیرایل أنیش-یوخوشلارلا دولو بیر دؤنم گونئی آزربایجان تورکلری اوچون آسیمیله سیاستینی تمیزله مک،میللی شعورو آشیلاماق وآزربایجان میللی حؤکومتی نین سیاستینی قبول ائدیب دوام ائتدیرمه سی اهمیَت لی ایدی.
آزربایجان میللی حؤکومتی نین تورک دیلی سیاستی،تورک دیلینه میللی کیملیک قازاندیردی؛تورک دیلی آزربایجانین رسمی دیلی اولاراق،مکتب لرده،محکمه لرده و بوتون رسمی ارگان لاردا تورک دیلی نین فونکسیاسی نین انکشافی ایله یاناشی،دیگر آزلیق لارین دیللری نین ده تحصیلی و قورونماسی اوچون زمینه یارادیلمیشدیر.
بیر ایل عرضینده نشر اولونان کتابلارین سایی۱۰۰جلدی آشاراق،شاعیرلر و یازیچی لار اجماع سی یارادیلدی و ایکی آزربایجان آراسیندا مدنی علاقه و ایش بیرلیگی انکشاف ائتدیریلدی.
پهلوی لرین بیرینجی دؤورو۱۹۴۱-جی ایلده ایرانین متفق قوَه لری طرفیندن اشغالی ایله باشا چاتدی؛پهلوی لرین آلمان لارا سیخی امکداشلیق ائتدیگی ایلک دؤنمی هئچ بیر مقاومت گؤسترمه دن اشغالچی لارا تسلیم اولموش و اؤلکه نی ۲۰ایل دیکتاتورلوقلا اداره ائدن رضا شاه خارجه سورگون ائدیلمیشدیر.
مرکزی حؤکومتین ضعیف لیگی و شوروی اوردوسونون اشغالی ایله گونئی آزربایجان ضیالی لاری،قوزئی لی سویداشلاری ایله تماس دا اولماق،اونلارلا گؤروشمک و امکداشلیق ائتمک امکانی تاپدیلار و پهلوی لرین تورکلره قارشی فاشیستی سیاستی نی تمیزله مک امکانی تاپاراق،تورک دیلینده کتابلار و قزئته لر نشر ائتمه یه فرصت تاپدیلار.
رضا شاه زمانی یئریدیلن فاشیستی سیاست لر اثرینده اؤز کیملیگینی ذهنی اولاراق اونودان تورکلر قیسسا مدَتده یئنیدن اؤز تورک کیملیگینه گئری دؤنمه شانسی الده ائتمیشدیر.
آزربایجان اقتصادی دورومدان ضعیف وضعیتده ایدی؛ایکینجی دونیا ساواشی بیر یاندان و آزربایجان میللتی نین اوَلکی اقتصادی و سیاسی قدرتینی ایتیرمه سی دیگر یاندان آزربایجان میللتی آراسیندا،مرکزی حؤکومتین تؤرتدیگی بو فلاکتدن خلاص اولماق اندیشه سینی یاراتماسینا باعث اولدو و بو دورومدا گونئی لی ضیالی لارین شوروی دن دستک آلماقدان باشقا چاره سی قالمامیشدی و ایستر ایستمز بو اولایلار نتیجه سینده آزربایجان ضیالی لاری سوسیالیسم استقامتینده حرکت ائتمگه باشلادیلار.
وضعیت ائله قاریشیق ایدی کیمین میللتچی و کیمین کمونیست اولدوغو پراکتیکی اولاراق مومکون دئیلدی آنجاق مشاهده ائدیلن گونئی آزربایجان ضیالی لی لارین تاریخده ایلک دفعه تورک دیلی نین رسمی لشمه سی و قورونوب ساخلانماسی استقامتینده فعالیتی ایدی.
رضا خانین حاکمیتی نین دئوریلدیگیندن سونرا بیر چوخ پارتیانین فعالیتی کیمی توده کمونیست پارتیاسی دا فعالیته باشلادی.گئله جکده آزربایجان میللی حؤکومتی نین باش ناظیری اولاجاق سید جعفرپیشه وری ۱۹۴۳-جو ایلده، ۱۴-جو مجلس سئچکی لرینده تبریزدن میللت وکیلی سئچیله رک توده پارتیاسی نین یارادیلماسیندا اساس رول اوینامیشدیر.
داها سونرا پیشه وری دوشونجه لریندن سبب توده پارتیاسیندان کنارا قویولدو و تهراندا "آژیر" آدلی قزئته نی نشر ائتدی.
سید جعفر پیشه وری ۱۹۴۵-جی ایلده تبریزه گئدرک شوروی دستگی ایله آزربایجان دموکرات پارتیاسی نین یارادیلماسینا نائل اولدو و آزربایجان دموکراتیک پارتیاسی توده پارتیاسی نین مرکزی کمیته سیندن آیریلاراق مستقل بیر نهادا چئوریلدی؛بواولایدا دیل مسئله سی ان اؤنملی فاکتورلاردان بیری اولدو.
داها اؤنجه ۱۹۴۱-جی ایلده تبریزده آزربایجان قورولتایی یاراتمیش اولان اخگری،هلال ناصری،رحیمی،مرزبان،چاووشی،شبستری و شمس کیمی آزربایجان ضیالی لاری و پادگان،ولایی،علمدوست،قادری،نانکرانی وحاجی زاده کیمی میللی تشکیلاتلارین امکداشلاری،دولت وایالت بیرلیک لری لایحه سی نین یئنی دن یاپیلانماسینی مدافعه ائدیب جدی شکیلده بو ایده نی اؤنه سورمکده اصرارلی حرکت ائدیردیلر.
بو ضیالی لارین هر بیریسی آزربایجان قزئته سینده فیکیرلرینی بیان ائدرک بونشریه نی آزربایجان دموکرات پارتیاسینین رسمی خبر و دوشنجه ارگانی حالینه گئتیرمیشلردی.
دمه لی ییک کی توده پارتیاسی نین ایلک ایالت کنفرانسیندا آزربایجانلی عضولر تورکجه نین رسمی لشمه سینی هر فرصتده آرزولاییب دیله گئتیریردی نه تکیم احمد حسینی آدلی بیر آزربایجانلی عضو فارسجا دانیشماقدان امتناع ائدرک دیگر اعضا ایله بیر کنفرانس دا مترجم واسطه ایله اشتراک ائتدی و اعتراضینی بو شکیلده اعلان ائتدی؛آنجاق توده پارتیاسی وپهلوی لرین دیل ومدنیت سیاستی، بیر اوقدرفاشیستی و اونلاردان فرقلی دئیلدی.
آزربایجان دموکرات پارتیاسی نین یارادیلماسی وبیاناتی شدّتله تهراندا یاییلدی و برخی مجلس وکیل لری بونو آنایاسایا ضد بیلیب،مرکزی حؤکومتدن فرقه نین اعضاسی نین توتوقلانماسینی طلب ائتدیلر.
بو طلب اوزره مرکزی حؤکومت احمد بیات آدلی شخصی آزربایجانا والی گؤندردی آنجاق بیات نتیجه آلامادان تهرانا گئری دؤنمه یه مجبور قالدی؛آردیجا آزربایجان میللی قورولتاییندا،میللی مجلسین آچیلیشینا قرار وئریلدی.
یئنی تاسیس اولان مجلیسین صدرینه محمد علی شبستری گئله رک،باش ناظیر ایسه سید جعفرپیشه وری سئچیلدی؛میللی مجلس ایشه باشلایاراق بیر قطعنامه تنظیم ائدیب تهراندا محمدرضا پهلوی یه سوندو.
بو قطعنامه یه گؤره، آزربایجان مختاریت قازانیب ایراندان آیریلمایاجاق و یئنی بیر دولته الحاق اولمایاجاقدی و آزربایجان میللتی، مشروطیت آنایاساسینا دایاناراق میللی حؤکومتین تاسیسینه اقدام ائده جکدی.
میللی حؤکومتین کابینه عضولری (وزیرلر):
دکتر سلام الله جاوید ایچ ایشلری(داخلیَه)ناظیری،دکتر مهتاش اکینجی لیک ناظیری،محمد بی ریا معارف ناظیری،دکترحسین اورنگی ساغلیق ناظیری،غلامرضا الهامی مالیه ناظیری،یوسف عظیما عدلیه ناظیری،کبیری یول،پست،تلفن،تلگراف ناظیری ورضا رسولی تجارت و اقتصاد ناظیری
کابینه ده خارجی ایشلر ناظیرینین اولماماسی دا آزربایجانین ایراندان آیریلمایاجاغینین بیر گؤسترگه سی ایدی.
میللی حؤکومتین بیرایل عرضینده آزربایجان میللتینه ائتدیگی خدمات:
تورکجه نین مکتب لرده و رسمی ارگانلاردا رسمی لشمه سی و تورکجه درس کتابلارینین باسیلیب یایینلانماسی
تبریز اونورسیته سینین تاسیسی
کندلره۲۰۰۰وشهرلره ۵۰۰مدرسه نین تاسیسی
آزربایجان تئاتری نین تبریزده تاسیسی
تورک دیلینده تبریز رادیوسونون تاسیسی
خیاوان لارین ایلک دفعه آسفالت ائدیلمه سی
مدنی فعالیت لرین بودجه سینی ۶میلیون دان ۱۰میلیونا چیخاردیلماسی
و...
آزربایجان میللی حؤکومتی نین سونو و قانلی21آذر اولایلاری:
آزربایجان میللی حؤکومتی نین بیرایللیک دؤنمینده،محمدرضا پهلوی هر زمان شوروی ایله اولان مذاکره لرینده آزربایجانا ووراجاغی ضربه نی حساب ائتمکله مشغولیدی؛مرکزی حؤکومت قیام السلطنه نی مسکویا گؤندره رک شمال نفتی امتیازی نین وعده سی ایله شوروی نین آزربایجاندان حمایتی نی گؤتورمه سینی طلب ائتدی؛قیسسا مدَت ایچینده شوروی نظامی تجهیزات و گوجلرینی آزربایجاندان چئکره ک آزربایجانی تهران قارشیسیندا خلع سلاح و ساوونماسیز بوراخدی و پهلوی آزربایجانلا اولان معاهده نی نقض ائدرک میللی حؤکومتین قورولوش تاریخینه دنک گئلن 21 آذر تاریخینده اوردوسو واسطه سیله آزربایجانا هجوم ائدیب و بؤیوک بیر سوی قیریم(قتل عام)ائدرک وحشی جه کندلر و شهرلرده ۳۰مین جواریندا آزربایجان تورکونو قتله یئتیریب وهئچ بیر اشکنجه دن چکینمه یه رک آزربایجانی اشغال ائدیب اله کئچیردی.
بو اشغالدان سونرا دار آغاجلاری قورولوب آزربایجان دموکرات فرقه سینین بیرچوخ عضوو اعدام ائدیلدی و ساغ قالانلارین بیرچوخو ایسه قوزئی آزربایجانا قاچماغا مجبور قالدی.
تورکجه درس کیتابلاری توپلانیب و میدانلاردا یاندیریلاراق محو اولونمایا چالیشیلدی و بئله جه آزربایجان میللتی جنایی سوی قیریملا بیرلیکده مدنی سوی قیریما دا معروض قالدی.
یئنی نسل و سون سؤز:
اؤنجه لیکله ۲۱آذر قانلی اولایلاریندا شهید اولانلاری منَتله آنیر و رحمت دیله ییریک ویادداشیمیزدا عزیز ساییریق.
یئنی نسل اولاراق بو واسطه ایله بوتون آزربایجان میللتیندن تاریخدن درس آلماقلارینی تمنَی ائدیریک و خبیث پهلوی لرین آزربایجان و اولو میللتینه اولان جنایتلری نی بیر کئز داها اؤنه سوره رک خاطیرلادیریق کی آزربایجان میللتی نین تکجه نجات و قورتولوش یولو کیمسه لره باغلی اولمادان،اؤز باغیمسیزلیغی و استقلالی دیر.
تاریخ دن درس آلمایان میللت تاریخه قاریشیب باشقا میللتلره عبرت حالینه گئلر.
…جللاد، منیم دیلیمده‌دیر بایاتیلار، قوشمالار،
دئه، اونلاری هئچ دویدومو سنین او داش اوره‌گین؟
هر گرایلی پرده‌سینده مین آنانین قلبی وار.
هر شیکستم اؤلادیدیر بیر مقدسدیله‌گین،
دئه، اونلاری هئچ دویدومو سنین او داش اوره‌گین؟
***
طبیعتین آنا قلبی قول دوغمامیش انسانی،
هر اوره‌گین اؤز دونیاسی بیر سعادت آرزولار،
قانلار‌ایله یازیلمیشدیر هر آزادلیق داستانی،
طبیعتین آنا قلبی قول دوغمامیش انسانی
«صمد وورغون»
