*(بو یازی "ایرهلی" درگیسی‍نین اوچونجو ساییسیندان آلینمیشدیر. درگینی ائندیرمه‍ک اوچون آشاغیداکی لینکه تیخلایین)
https://app.box.com/s/935qa0rwhsx82op1mu7xu7ebh0gugy99
بیر چوخوموز "نه ساغچی‍‍‍‍یام نه سولچو، میللتچییه‍م میللتچی" سلوقانینی ائشیدمیشیک. آما آکسییالاردا مینلرجه میللی فعال و عادی اینسانین اوره‍گیندن چیخان بو هارای نه‍یی آنلاتیر، نه‍یی قصد ائدیر؟ بیز میللتچی دئدیغیمیزده کیمی نظره آلیر، کیمله‍ری بو یولدان اوزاق بیلیریک؟ گونئی آزربایجاندا واراولان کوتله‍وی حرکتی آنالیز ائدیر گله‍جک اوچون یول خریطه‍سی جیزماق، بو حرکتین ماهیتینی بیلمه‍دن ایمکانسیزدیر و طبیعتا گونئی آزربایجان "میللی" حرکتی دئییریکسه، "میللی" سؤزون نه آنلام داشیدیغی و "میللیتچیلیگین" نه اولدوغونو بیلمه‍لی‍ییک.
میللیتچیلیک؟
سئرگییو لئونه (Sergio Leone)-نین "یاخچی، پیس، چیرکین" (The Good, the Bad and the Ugly) فیلمی، "میللیتچیلیگین" هنر دونیاسیندا اولان بلکی ان اویغون گؤسترجه‍سیدیر! اینسان اولادلاری آینی ساییدا کروموزوملاری اولسادا، ذاتلاری(فیطرتلری) بعضا یاخچی، بعضا پیس، بعضا ده چیرکین اولور. میللیتچیلیک‍ده بئله‍دیر. بعضا سیاسی فعاللار ناسیونالیزمی اؤز شخصی دوشونجه‍لریله یالنیش تفسیر ائدیر، عمله کئچیر و طبیعتا ده ناسیونالیزمین تعریف و ایلکه‍لریله مینلر کیلومتر اوزاقدا اولان سونوجلارا واریرلار. ایلگینج شکیلده‍ده بو سونوجلاری، ناسیونالیزمدیر دئیه آنلاتیر، میللیتچیلیگین یئنی وئرسیاسینی سونورلار! آنجاق، تعریفلر-نورمالار بللیدیر و بونلارلا قاباغا گئتمه‍لی‍ییک. یوخسا میثال اوچون، ناسیونالیزمی راسیسم‍ایله عئینی توتماق یاخود میللیتچیلیگی فاشیسم کیمی تقدیم ائتمک، ان یاخچی حالیندا، ساوادسیزلیغین زیروه‍سیدیر.
میللیتچیلیک سیاسی ادبیاتدا 18جی عصردن به‍ری واراولان مدرن بیر کانسئپت و بیر سیاسی، ایجتیماعی، ایقتیصادی سیستئم (دوشونجه) اولاراق ایستهگی بیر میللتین منافئعینی تعمین ائتمکدیر. بو هدفه چاتماق و اونو ساخلاماق اوچون‍ده آنا توپراقدا (وطنده) میللی دولت یاراتماغی اؤنه‍ریر، بیر میللت اؤز موققدراتینی تعیین ائتمک حاققینا دایاناراق، اؤزو اؤزونه حوکومت ائتمه‍لیدیر دئییر (1). سیاسی-ایجتیماعی آچیدان ناسیونالیزمین یاپی و ایلکه‍لرینی بیلمه‍ک اوچون گئنلده 3 پارادایم واردیر. بیرینجیسی ناسیونالیزمی اینسانین فیطرتینده‍ن قایناقلانان و تاریخ بویو میللتلر ایچینده یاشایان بیر طبیعی پدیده بیلیر. ایکینجیسی، ناسیونالیزمی بیر دینامیک فئنومئن بیلیر، زامان سوره‍جینده میللتین میللی سیمووللارا اولان ذهنی باغلانتیسی اساسیندا یئنیله‍نمه‍سینه اینانیر. اوچونجو‍ده ناسیونالیزمی مدرنیسمه دایالی ده‍یه‍رلندیریر، ناسیونالیزمی یئنی ایجتیماعی بیر پدیده بیله‍رک، مدرن (چاغداش) جامعه‍نین ایجتیماعی-ایقتیصادی پایالاری اولمازسا ناسیونالیزم یاشایابیلمه‍ز دئییر (2). میللت‍ایسه، اورتاق ده‍یه‍رلر (دیل، کولتور، تاریخ، توپراق، ائکونومی، ائتنیک و...) اساسیندا بیرلشه‍ن بیر ایستیقرارلی (ایستابیل – stable) توپلومدور (3).
آنجاق، بو تعریفلرده بالاجا فرقلرین اولماسیندان دولایی ناسیونالیزمه‍ده فرقلی شکیللر وئریله‍بیلیر. بو شکیللرین ان اؤنملی ایکیسی سیویل (civic) یا لیبرال ناسیونالیزم، و ائتنیک ناسیونالیزمدیر (4). 1950جی ایللرده هانس کوهن (Hans Kohn) لیبرال ناسیونالیزمی تعریف ائدیر، اونو غربی ناسیونالیزم و ائتنیک ناسیونالیزمی‍ده شرقی ناسیونالیزم آدلاندیریر. گرچی سونرالار و اؤزللیکله 1980-جی ایللردن به‍ری بو تعریفلر و آییرمالارا دا تنقیدی باخیشلار چوخالمیشدیر (5). لیبرال ناسیونالیزم‍ده میللت دیل، کولتور، تاریخ، توپراق، ائکونومی، ائتنیک و... اساسیندا دئییل بلکه آزادلیق، ائشیتلیک، مسامحه (تولئرانتلیق)، فردی حقوق و... اوچون بیرلیکده یاشاماق ایسته‍یه‍ن توپلوم کیمی تعریفله‍نیر (6). آنجاق، بیر چوخ آراشدیرمالارا ایستیناده‍ن لیبرال ناسیونالیزم عمومیتله میللی دولت قورولدوقدان سونرا فورمالاشبر و گله‍جک میللی دولتین یاپیسی کیمی قوللانیلیر (7).
ائتنیک ناسیونالیزم (ائتنو-ناسیونالیزم) داها چوخ ائتنیک فاکتورونا دایانیر. ناسیونالیزمین بو فورماسی، عمومیتله مغلوب میللتلر (ایکینجی شهروند کیمی ساییلان میللتلر) آراسیندا اؤزونو گؤسته‍ریر. بو توپلوملاردا ناسیونالیزم کولتور، دیل، دین و... کیمی اورتاق ده‍یه‍رلری ساخلاماق و آسیمیلاسیونا قارشی موجادیله کیمی قوللانیلیر. تاریخ بویو دومینانت میللتلرین باسغیسینا معروض قالمیش میللتلر اؤز میللی دولتلری‍نی قورماق اوچون عمومیتله ائتنیک ناسیونالیزمه دایالی حرکت ائتمیشلر (8). وورغولاماغی گرکیر یوخاریدا قئید اولان ایفاده‍لردن علاوه ناسیونالیزم اوچون دیگر تعریفلرده واردیر او جومله‍دن مذهبی-ناسیونالیزم، سول-ناسیونالیزم و... (9).
میللتچیلیک یوخسا میللیتچیلیک؟
ناسیونالیزم (هم ائتنیک هم لیبرال) تورکیه تورکجه‍سینده میللیتچیلیک و آزربایجان (قوزئی) تورکجه‍سینده میللتچیلیک سؤزجوکلریله ایضاحلانیر. میللتچیلیک، تورکیه تورکجه‍سینده بیر چوخ یئرده ناسیونالیزم آنلامینی داشیسادا بعضا یازیلاردا "میللتین ایسته‍گی‍نی ایسته‍مک" و پوپولیزم کیمی، بعضا ده اوممتچیلیک معنیسینده یازیلیر. گرچی بونلار یایقین دئییلدیرلر و گئنلده میللتچیلیک ناسیونالیزمه قارشیلیق قوللانیلیر. آما قوزئی آزربایجاندا میللیتچیلیک داها چوخ "لیبرال ناسیونالیزم" اولاراق ایشله‍دیلیر. قوزئی آزربایجاندا "آزربایجانچیلیق" کلمه‍سیله‍ده دئییلن میللیتچیلیک، آزربایجاندا یاشایانلاری بیر واحید میللت کیمی گؤرور (آزربایجان میللتی) و تورک‍لری آزربایجان میللتینین بیر پارچاسی کیمی نظره آلیر. گونئی آزربایجان تورکجه‍سی و گونئی آزربایجان سیاسی فعاللارینا گلدیکده، بیر بؤیوک کسیم میللتچیلیگ و میللیتچیلیک سوزجوکلرینی عئینی بیلیر، ناسیونالیزم آنلامیندا (هم ائتنیک هم لیبرال) قوللانیر.
گونئی آزربایجان میللی حرکتی، ائتنیک ناسیونالیزم یوخسا لیبرال ناسیونالیزم؟
دونیانین هر بیر یئری کیمی گونئی آزربایجاندا دا فرقلی سیاسی-ایجتیماعی باخیشلاری اولانلار واردیر. بیریسی اؤزونو سولچو بیلیر، بیریسی قادین فعالی، بیریسی بشر حاقلاری و... بیر بؤلومده اؤزله‍رینی میللی فعال کیمی تعریف ائدیر، بو آدلا چالیشیرلار. آدینی گونئی آزربایجان میللی حرکتی قویان جنبشین تعریفلدیگی ایلکه، یول و هدفه باخدیقدا بو حرکتین آنا ایستهگی بیر جومله‍ده یئکونلاشابیلیر: "آزربایجاندا یاشایان میللتین سعادتی". آنجاق بو حرکتین بلکی تای‍سیز اولان گوجلو اؤزه‍للیگی ده ائله بوردا اورتایا چیخیر. گونئی آزربایجان میللی حرکتینده ناسیونالیزمین هر ایکی فورماسینی‍دا گؤرمه‍ک اولور. یئر و زامانیندان آسیلی، میللی فعاللار اؤزله‍رینی بعضا ائتنیک-ناسیونالیست و بعضا ده لیبرال-ناسیونالیست کیمی تقدیم ائدیرلر.
آزربایجاندا یاشایان تورک میللت ایللردیر ائتنیکی تبعیضلر آلتیندادیر. دیلی، تاریخی، کولتورو، توپراغی و... آرادان گئتمکده‍دیر و تمامیله بیر هئژمون ائتنیک-ناسیونالیزم الی‍ایله آسیمیلاسیونا معروض قالیر، راسیسمله اوزلشمکده‍دیر. بو دورومدا، یوخاریدا قئیده آلینان تعریفلر و تاریخی تجروبه‍لر کیمی، ظولم آلتیندا یاشایان بو میللت عوصیانا گلیر و کیملیگینه وفاسینی (loyalty) گؤرستمه‍ک و وارلیغینی ساوونماق اوچون ائتنیک-ناسیونالیزمی یول خریطه‍سی کیمی نظره آلاراق میللی دؤلت قورماغا باشلاییر و ساواشیر. گونئی آزربایجان میللی حرکتی بو اساسدا، "ایران رئژیمینه قارشی" ائتنیک-ناسیونالیسم موضئعیندن چیخیش ائدیر، آزربایجان تورک میللتی‍نی ساوونور. یعنی "حاقلی" اولاراق، "ایران رئژیمیله" موخاطب اولدوغو حالدا آزربایجان توپراغیندا آزینلیقدا یاشایان غئیری تورک میللتلرین اؤزه‍ل ایسته‍کلرینی نظره آلماییب (داها آز نظره آلیب)، چوخونلوغون (یعنی تورک میللتینین) حاققینی آلماقدان دانیشیر.
دیققت ائدیلمه‍لیدیر گونئی آزربایجان، دؤولتی اولمایان بیر میللتدیر و دولاییسیلا، گونئی آزربایجان دا "شهروندلیک" تعریف اولاسی دئییلدیر و اصولا گونئی آزربایجاندا میللی دولت یاراندیقدان اؤنجه لیبرال-ناسیونالیزم یاشانابیلمه‍ز. آما یوخاریدا وورغولاندیغی کیمی، گونئی آزربایجان میللی حرکتین گوجلو بیر اؤزللیگی واردیر و ناسیونالیزمین هر ایکی فورماسینی دا گؤرمه‍ک اولور.
دموکراسی و بشر حاقلارینی ساوونماق هر زامان آزربایجان تورک میللتینین ان بؤیوک دغدغه‌لریندن اولموش، تاریخ بویو بیر چوخ قیام و اینقیلابلارلا دموکراسی اوچون ساواشمیشدیر. بو اینانجلارین گونئی آزربایجان میللی فعاللاریندا ایچسه‍ل‍لشمه‍سی‍ده سبب اولوبدور آزربایجاندا یاشایان غئیری تورک میللتلره و میللی دولت یاراندیقدان سونرا اونلارین دورومونا صؤحبت گلدیکده، گونئی آزربایجان میللی فعاللاری عمومیتله (بلکه تمامیله) لیبرال-ناسیونالیزم موضئعینده‍ن دانیشیب، دولت یاراندیقدان سونرا آزربایجاندا اولان ناسیونالیزمی تورک میللتچیلیغی اساسیندا دئییل، بلکی آزربایجانچیلیق اساسیندا بیلیرلر. ان دوغرو توتوم و انسانلیغا اویغون ان دوزگون باخیش.
او اوچون‍ده گره‍کیر هر ایکی باخیش (هم ائتنیک-ناسیونالیزم و هم لیبرال-ناسیونالیزم) بیرگه و عئینی حالدا تبلیغ اولونسون. بونلارین بیری دئییلیر، اوبیری کؤلگه‍ده قالیرسا سونوجا وارمی‍یاجاییق. فارس اوپوزیسیونونا شیرین گلسین دئیه لیبرال-ناسیونالیزمدن دانیشساق، اونلار لیبرال-ناسیونالیسمده‍ن سوءایستیفاده ائدیر، "بیز بیر مدرن ایران قورماق ایسته‍ییریک، ائتنیکلر اؤنملی دئییلدیر بلکی بیر واحید میللت تعریف اولونمالیدیر، گلین ایرانچیلیقدان و ملت ایران‍دان دانیشاق" دئیه‍جکلر. آیریجا، یالنیز ائتنیک-ناسیونالیزمدن دانیشساق‍دا قونشو میللتلر و آزربایجاندا یاشایان آزینلیقلار "حاقلی اولاراق" بیزه قارشی چیخاجاقلار. قورخولاری چوخ دوغالدیر اگر بیز میللی دولت قوردوقدان سونرا دا ائتنیک-ناسیونالیزمدن موضئعینده‍ن دانیشیر، راسیسمه ساری گئدیر، هئژمون ناسیونالیست کیمی اونلاری آسیمیله ائده‍ک.
بیزیم (گونئی آزربایجان میللی حرکتین) دوشمانلاریمیز‍دا بو جیددی و تهلوکه‍لی مقامی بیله‍رک، میللی حرکتین چوخ بؤیوک پتانسیئل و گوجونو نظره آلاراق، و البته بعضی میللی فعاللارین یالنیش ایفاده‍لرینی سند کیمی قوللاناراق میللی حرکتی راسیسم و فاشیسمه باغلی بیر ترپنیش آدلاندیریرلار. بیر حالدا کی "حرکتین سوره‍جینه باخدیغیمیزدا دونیاداکی میللیتچیلیک و بؤلگه‍ده تورکچولوک آخیملاری‍ایله جیددی فرقلی‍لیکلر گؤروروک. بو حرکتین میللیت چیلیگی ساغ و محافظه کارلیق یئرینه سول و مدرن بیر ایماژ گؤستریر. تورکچولوک آچیسیندان ایسه تورکیه‍ده‍کی تورکچولوک ایله یئنه فرقلری واردیر. آزربایجان-داکی تورکچولوک، دین یئرینه داها سئکولار بیر یاپی (ساختار) ایچرمکده‍دیر و عینی زاماندا دا بیر دئوریجی حرکتدیر" (10). بیزیم هنر و باشاریمیز هر ایکی باخیشیمیزی (ائتنیک-لیبرال) بیرگه و پارالئل شکیلده یایماقدیر. عئینی حالداکی اؤز ایچیمیزده و تورک میللتی ایچینده فیکریمیزی (ائتنیک-ناسیونالیزم موضئعینده‍ن) دئییریک دیگر یاندان اولوسلار آراسی ایلیشگیلره گلدیکده‍ده اؤزموزو دوغرو ایفاده ائدیب (لیبرال-ناسیونالیزم موضئعینده‍ن)، وورغولامالی‍ییق کی میللی دولتیمیزی قوردوقدان سونرا بیزیم ایسته‍گیمیز هامینی تمثیل ائتمه‍ک، آزربایجان تورک میللتی یئرینه آزربایجان میللتی دئمکدیر.
بیز تورکچویوک‍می؟
میللی حرکتین ایندیکی دونیا باخیش آچیسی کلاسیک تورکچولوگه سؤیکه نیر. "کلاسیک تورکچولوک دئدیگیمیزده 19-ینجی یوز ایلین سونلاری‍ایله 20-ینجی یوز ایلین ایلک‍لرینده مئیدانا گلن قاسپیرالی، آغااوغلو، آقچورا، گؤک آلپ، رسولزاده و علی بی حسین زاده کیمی اینسانلار سؤز قونوسودور. کلاسیک تورکچولوک میللت قاورامینا دایانان و میللتی اولوشدوران اورتاق دیل، اورتاق تاریخ و اورتاق کولتوره صاحیب چیخان بیر دوشونجه بیچیمی‍دیر" (11). اصلینده بیز هم تورکچویوک، هم گونئی آزربایجاندا یاشایان دیگر آزینلیق ائتنیکله‍رین دوغال حاقلارینی ساوونماق ایسته‍ییریک. آما نه یازیق کی گونئی آزربایجانین اؤزه‍ل دورومو و قونشو میللتلرین توتومو بو باخیشلارین بیر یئرده سرگیلنمه‍سینه مانئعه یارادیر. او اوچون‍ده بعضا میللی فعاللار اؤزله‍رینه تورک ناسیونالیسیتی و تورکچو دئمکده‍ن چکینیر. بو فعاللار دوشونورلر اؤزله‍رینی تورک ناسیونالیسیتی اولاراق تقدیم ائدیرلرسه گونئی آزربایجاندا یاشایان دیگر میللتلره حاقسیزلیق اولور، اونلار تمثیل اولونمور. آیری طرفده‍ن، بیر چوخ میللی فعال‍دا گونئی آزربایجاندا یاشایان غئیری تورک میللتلرین حاقلارینی ساوونماق‍دان چکینیر. سببی‍ایسه، "اونلارین حاققینی ساوونماق، تورک میللتین حاقلی ایستکلرینی کولگه‍یه سالیر، بعضا علیه‍اینه‍دیر" دئییلیر.
بورادا یئری گلمیشکه‍ن، بو سورونون ان بؤیوک سببلرینده‍ن بیری و بلکه‍ده ان اساس مانئعه‍یه توخونماق گرکیر: "باتی آزربایجاندا کورد سورونو". کورد تشکیلاتلاری گونئی آزربایجانین باتی‍سینا گؤز تیکیر، یالانجیل ارضی ایددیعالاردا بولونورلار. ایللردیر آزربایجانین تاریخی آیریلماز بؤلگه‍لری کورد قروپلاری طرفیندن کوردوستان توپراغی کیمی گوستریلیر، خریطه‍لر جیزمیشلار. کورد قروپلاری آزربایجانین باتی‍سیندا کورد میللتینین آزینلیق اولماسی دئییل، چوخونلوغو تشکیل ائتمکده‍ن دانیشیر، بو اساسدا یولا چیخیرلار. بئله‍لیکله، بو قروپلارین باخیشیندا و وئردیغی چؤزوملرده باتی آزربایجانین چوخونلوقدا اولان میللتی کورد، رسمی دیلی کوردجه، هئژمون میللتی ده کورد میللتی اولمالیدیر! بو اورتامدا، آزربایجاندا آزینلیقدا یاشایان کورد میللتینین دوغال حاقلارینی ساوونماق (کوردجه ائیتیم و...) بیرباشا کورد قروپلارین یالانجیل ایددیعالارینی تصدیقله‍مک کیمی گؤرونور، آنلامیندادیر. و بئله لیکله، گونئی آزربایجانلی تورک فعاللارین آزربایجاندا آزینلیق حالیندا یاشایان "کورد" میللتینین حاقلاریندان مودافئعه ائتمه‍سی سؤز قونوسو بئله اولابیلمیر.
دولاییسیلا، اگر گونئی آزربایجان میللی حرکتی لیبرال-ناسیونالیزمده‍ن داها چوخ تورکچولوگونو اؤنه سورور و ائتنیک-ناسیونالیزمینی داها چوخ داشی‍ییر اساس سببی کورد قروپلارین آزربایجان توپراقلارینا اولان گؤز تیکمه‍سیدیر. اگر بو قروپلارین آزربایجان اراضی‍سینه اولان باخیشلاری دئییشیلیرسه، و گونئی آزربایجاندا یاشایان کوردلر اؤزله‍رینی آزربایجانلی بیلیرلرسه، کیمسه‍نین شوبهه‍سی اولماسین تورک فعاللار هامیدان اؤنجه کوردلرین حاقلارینی آزربایجان اراضیسینده ساووناجاقدیر. نئجه‍کی پیشه‍وری زامانی ساوونولور، وئریلدی.
گونئی آزربایجان میللی حرکتینه قارشی آلتئرناتیولر؟
آزربایجان میللتی‍نی ایللر بویو آسیملاسیونا معروض قویوب، بوتون وارلیقلارینی تالان ائده‍ن ایران رئژیمله‍ری (پهلوی-ایسلام) گونئی آزربایجان میللی حرکتینی جیددی بیر دوشمان کیمی گؤروب، بو حرکتی محو ائتمه‍ک اوچون اللریندن گلدیغینی اسیرگه‍مه‍میشلر. ایرانین گله‍جکی اوچون اولان آلتئرناتیولر ده آینی ایران رئژیمی کیمی، میللی حرکتیمیزی اؤزلرینه رقیب بیلیر، فارس ایستیثمارچیلیق سیستئمینی ساخلاماق اوچون میللی حرکته ضربه وورماق ایسته‍ییرلر. بو یوللاردان بیریسی، میللی دوشونجه‍نی (میللتچیلیگی) ساده‍جه آنادیلی، موزیک، و... ایستکلرینه محدودلاشدیریب دیگر سیاسی باخیشلار-ایدئولوژیلره قارشی و اونلارا موخالیف کیمی گورستمکدیر.
"ایشچی حرکتی میللی حرکتدن آیری‍دیر" ، "میللی حرکت ایشچیله‍رین حاققیندان مودافیعه ائتمیر" و "ناسیونالیزم، قادین حرکتینه قارشیدیر" کیمی جومله‍لری آز ائشیتمه‍میشیک. بئله‍لیکله دیگر سیاسی دوشونجه‍لری ناسیونالیزمه رقیب کیمی اورتایا آتیب، دیگر سیاسی دوشونجه‍لره منسوب اولانلاری میللی فعاللارین علیه‍اینه توپلاییب ساواش آچماق ایسته‍ییرلر. بو حالدا، هم میللی فعاللار و همده اوبیری سیاسی دوشونجه‍لره باغلی اولان فعاللارین اساس گوجو بیربیریلریله دارتیشماق-ساواشماغا گئدیر و اصلی دوشمان (ایران رئژیمی) اونوتولور. ناسیونالیزم اوبیری سیاسی دوشونجه‍لره بیر حالدا موخالیف کیمی تقدیم اولونور کی اساسن ناسیونالیزمین گؤره‍وی بوتون میللتین حاقلارینی برپا ائتمه‍ک اوچون ساواشیب میللی دولت یاراتماقدیر. یعنی بیر میللی فعال (میللتچی) هم ایشچی فعال کیمی ایشچیله‍رین حاقلارینی مودافیعه ائدیر، هم سرمایه صاحابی‍نین دوغرو شکیلده سرمایه سینده‍ن فایدالانماسینی ایسته‍ییر. هم قادین فعالی کیمی ائشیتلیک اوچون ساواشیر، هم چئوره فعالی کیمی چئوره‍نی قوروماق ایسته‍ییر. دئمهلی، بیر میللی فعال، دیگر دوشونجه-ایدئولوژیلره سایغیلا یاناشیب بیر آنا (قاپساییجی) دوشونجه صاحیبی کیمی هامینین ساغلام شکیلده بیرلیکده یاشاماسینا چالیشیر.
دوشمانلار آیری طرفدن، میللی حرکتین گوجلنمه‍سینی ائتگیله‍ییب، آخساتماسی اوچون آزربایجان مرکزلی دوشونجه یئرینه ایران مرکزلی دوشونجه‍نی میللی فعاللار ایچینده یایغینلاشدیرماق دا ایسته‍ییرلر. بئله‍لیکله آزربایجان-تورک ناسیونالیزمی اؤز یئرینی ایران-فارس ناسیونالیزمینه وئریر و "ایران اوچون دموکراسی" آدی آلتیندا آسیمیلاسیون سیاستینه یئنی مئیدانلار آچیلیر. یعنی دموکراسینی بهانه ائده‍ر‍ک اینسانلاری آلدادیب، میللی حرکت و میللی فعاللاردان آنتی دموکرات بیر ایماژ سرگیله‍مک چاباسیندادیرلار. بیر حالدا کی میللی حرکتلر عمومیتله ایچ ماهیتلریندن دولایی دموکراسی اوچون ساواشین باشلانقیج نوقطه‌سیدیرلر. ناسیونالیزمین ایناندیغی "حق تعیین سرنوشت-اؤز موقددراتینی تعیین ائتمک" حاققی الده ائدیلیرسه، ذاتن دئموکراسی‌نین پایالاری قورولموشدور. میللی حرکتین ایستهگی صیرف و ساده‍جه "دموکراسی اوچون ساواش" دئییلدیر و دموکراسینی الده ائتمک، دیگر ایستکلریمیزی‌ده آلماق دئمک دئییلدیر. بیر چوخ زامان، دیگر میللتلرین ایستیعماری(سومورگه‌چیلیک) ائله آددا دئموکراتیک اولکه‌لر و دموکراسی آدینا یورودولموشدور. دئمهلی، دموکراسی، آزربایجاندا اولان سیاسی حرکتین(میللی حرکتین) ایستکلریندن بیریدیر، هامیسی دئییلدیر" (12).
اوزون سؤزون قیساسی، ایستکلریمیزی دیله گتیردیغیمیزده و اؤزللیکله هانسی دوشونجه‍نی داشی‍ییب آنلاتدیغیمیزدا چوخ دیققتلی اولمالی‍ییق. بیر ناسیونالیست اولاراق هم ائتنیک-ناسیونالیزمه ایناندیغیمیزین سببله‍رینی آچیقلامالی‍ییق، هم لیبرال-ناسیونالیزمه دایالی باخیشلاریمیزی سرگیله مه لی‍ییک. یعنی، هر موخاطبه او موخاطبه اویغون آچیقلاما وئرمه‍لی‍ییک. آزربایجاندا یاشایان آزینلیقلاری و آزربایجاندا واراولان دیگر سیاسی دوشونجه‍لری ایناندیرمالی‍ییق میللی دولتی یاراتماقدان هدفیمیز (لیبرال-ناسیونالیزمی اساس توتاراق) "آزربایجان میللتی" اساسیندا دولت قورماقدیر. ایران رئژیمی و عمومیتله فارس آسیمیلاسیونونا داوام ائتمه‍ک ایسته‍ینلرین اؤنونده ده بیر تورکچو کیمی (ائتنیک-ناسیونالیست) اؤز منسوب اولدوغوموز ائتنیک-میللتین ازیلمیش حاقلارینی ایسته‍مه‍لی‍ییک.
آزاد آنا توپراقدا یاشاماغیمیز اوچون بو چتین ایکیلیگی یاشاتماغا مجبوروق.
سیاست بیر هنر، آزادلیق بیر آرزو.
امیر مردانی
آذوح سؤزجوسو
*****
قایناقلار:
1-
Smith, A.D. (1981). The Ethnic Revival in the Modern World.
Nairn, Tom; James, Paul (2005). Global Matrix: Nationalism, Globalism and State-Terrorism
2-
Smith, Anthony (2012). Nationalism (2nd ed.).
3-
James, Paul (1996). Nation Formation: Towards a Theory of Abstract Community.
4-
Wirth, Louis (1936-05-01). "Types of Nationalism".
5-
Yack, Bernard (1996-03-01). "The myth of the civic nation".
6-
Tamir, Yael. 1993. Liberal Nationalism.
7-
Singley, Carol J. (2003). "Race, Culture, Nation: Edith Wharton and Ernest Renan".
8-
Timothy Baycroft, Nationalism in Europe 1789-1945 (1998)
9-
Schwarzmantel, J. J (2006). "Class and Nation: Problems of Socialist Nationalism".
10-AZDEMO ( آزربایجان دموکراسی اوجاغی ) داوود توران ایله اوزه ل دانیشیق
https://azdemokrasi.wordpress.com/2010/03/06/davudturan/
11- کلاسیک تورکچولوک و بوگونکو سؤیلم-اومود یاشام
12- "ایرهلی" نشریه‌سینین ایکینجی ساییسیندان آلینمیشدیر.
